Epidemia otyłości – skąd to się bierze?

Słowem wstępu, fundamentalną przyczyną otyłości i nadwagi jest zaburzenie homeostazy energetycznej organizmu. Wynika ona z braku równowagi między przyjmowanymi i zużywanymi kaloriami. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), za główne źródło tego stanu uważa nieprawidłowe odżywianie i niedobór ruchu.

Zastanówmy się więc dlaczego ludzie są otyli i jakie czynniki są za to odpowiedzialne?

Za rozwój otyłości odpowiada wiele czynników. Przyjmuje się, że w 30–40% mają podłoże genetyczne, natomiast 60–70% stanowią pozostałe.  

Postaram się przybliżyć kilka najistotniejszych.

Nieprawidłowe nawyki żywieniowe

Nieprawidłowe nawyki żywieniowe to główny faktor predysponujący do nabywania tkanki tłuszczowej. Najczęściej na talerzach obserwuje się nieprawidłowy skład posiłków, ich ubogość w warzywa, produkty pełnoziarniste i dobrej jakości źródła białka. Dzieci otrzymują do szkoły batony, chipsy, ciastka i napoje typu cola, zamiast owoców i wody mineralnej. Młodzież często żywi się w barach szybkiej obsługi, gdzie najczęściej znajdują się mało wartościowe produkty. Wysokokaloryczna żywność typu „fast food” zwykle zawiera znaczne ilości tłuszczów nasyconych. Cechuje się też bardzo małymi ilościami błonnika pokarmowego, przeciwutleniaczy i innych składników mineralnych. Niewątpliwie, występowanie otyłości zależy też w dużej mierze od sposobu odżywiania się w rodzinie. Jeśli jest on nieprawidłowy, ryzyko pojawienia się otyłości ulega znacznemu zwiększeniu. Godnym uwagi jest to, że w przypadku dzieci z biednych regionów za przyczynę uznaje się źle zbilansowaną dietę. Obfituje ona w tańsze, bogato węglowodanowe i bogato tłuszczowe składniki oraz nieregularne spożywanie posiłków.

Zbyt niska aktywność fizyczna

Sedenteryjny tryb życia i zmniejszenie aktywności fizycznej to jedne z głównych winowajców powstawania otyłości. Dzieci w XXI wieku znacznie chętniej wybierają spędzanie wolnego czasu przed telewizorem, tabletem czy telefonem zamiast pójścia na spacer czy pobiegania za piłka. Towarzyszy temu zazwyczaj spożywanie wysokokalorycznych przekąsek. W połączeniu z małą aktywnością prowadzą one do zaburzenia homeostazy energetycznej organizmu. W konsekwencji do odkładania się tkanki tłuszczowej. Osoby dorosłe natomiast, dużo częściej korzystają z środków transportu typu samochód zamiast rower, a wieczorny czas wolny spędzają na kanapie, podczas gdy, mogliby udać się na krótki spacer czy siłownię.

Czynniki genetyczne

Dzisiejszy stan wiedzy dostarcza nam informacji, że prawidłowa masa ciała jest w dużej mierze uwarunkowana wielogenowo. Otyłość może być wynikiem zaburzenia funkcjonowania genów kontrolujących masę ciała poprzez wpływ na prawidłową termogenezę, gromadzenie i metabolizowanie tłuszczu, utrzymywanie odpowiedniej ilości adipocytów. 

Na dzień dzisiejszy wyizolowano kilkadziesiąt genów, z których jednym z lepiej poznanych jest gen ob znajdujący się na 7 chromosomie. Jego produktem jest białko leptyna. Dociera ono wraz z krwią do podwzgórza, łączy się tam z receptorem. W związku z tym hamowana jest synteza i uwalnianie neuropeptydu Y, zwiększającego łaknienie. Leptyna zwiększa uczucie sytości, obniża apetyt, nasila termogenezę, zwiększając zużycie energii oraz zmniejsza stężenie insuliny i glukozy we krwi.

Ponieważ u osób otyłych stężenie leptyny we krwi jest zwykle wyższe aniżeli u osób z prawidłową masą ciała, uważa się, że istnieją u nich substancje działające antagonistycznie względem leptyny, powodujące leptynooporność. Kolejnym lepiej przebadanych genem jest gen FTO, który znajduje się na 16 chromosomie. Według badania obejmującego aż 39 tysięcy Europejczyków, osoby z jedną dodatkową kopią niekorzystnego wariantu tego genu, ważyły około jednego kilograma więcej od osób bez dodatkowej kopii. Badani którzy posiadali dwie kopie, ważyli średnio trzy kilogramy więcej. W tym miejscu należy również zauważyć, że to polimorfizmy niekodującej sekwencji genu FTO poprzez zmienianie ekspresji innego genu – IRX3 wpływają na otyłość.

Godnym uwagi jest fakt, że ryzyko wystąpienia otyłości u dziecka, którego rodzice maja prawidłowa masę ciała wynosi 7%. Podczas gdy oboje rodzice są otyli, ryzyko wzrasta aż do 80%. Natomiast w sytuacji gdy jedno z rodziców ma nadwagę bądź otyłość, prawdopodobieństwo pojawienia się otyłości u małego dziecka w wieku dorosłym zwiększa się aż 3-krotnie.

Czynniki psychologiczne

W tej grupie przyczyn, należy zwrócić uwagę na nieprawidłowe relacje rodzinne, nieszczęścia, wygórowane wymagania nie tylko szkolne ale również rodzicielskie, a także wykorzystywanie seksualne. 

W obliczu stresującej sytuacji bardzo dużo osób, nie radząc sobie z towarzyszącymi emocjami, bez wątpienia ucieka w przyjemność jedzenia. Oznacza to brak umiejętności panowania nad sobą i radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Długotrwale utrzymujące się tego typu zachowań prowadzi do ciągłego przejadania się. Reasumując odbija się to na naszym zdrowiu i jakości życia.

Czynniki farmakologiczne i fizjologiczne

Problem nadmiernej masy ciała występuje również w przebiegu chorób gruczołów wydzielania wewnętrznego (np. nadczynność nadnerczy, guzy jajników i trzustki). Może również towarzyszyć przyjmowaniu niektórych leków np. leków psychoaktywnych czy sterydów.

Nieprawidłowe odżywianie kobiety w ciąży

Nadwaga u matki i nadmierne spożywanie energii w okresie prenatalnym sprzyjają otyłości dziecięcej. W wyniku tego zwiększa się ryzyko zespołu metabolicznego w związku z uszkodzeniem aparatu wyspowego trzustki, powstania insulinooporności i nadciśnienia tętniczego. Według przeprowadzonej metaanalizy z 2019 roku, istnieje 264% wzrost prawdopodobieństwa otyłości u dzieci, gdy matki miały otyłość przed poczęciem.

Poznaliśmy już po krótce przyczyny powstawania nadmiernej masy ciała. Przyjrzyjmy się zatem bliżej następstwom, które mogą nas spotkać.

Już na wstępie należy zwrócić uwagę, że Światowa Organizacja Zdrowia umieszcza otyłość  w jednej grupie z cukrzycą, nowotworami czy chorobami układu krążenia. Problem nadwagi i otyłości niewątpliwie jest ogromny, i wiąże się ze wzrostem intensywności występowania chorób będących ich konsekwencjami.

Musimy zdawać sobie sprawę, że wszystko zaczyna się w dzieciństwie. Dlatego też pojawienie się otyłości w wieku rozwojowym powinno wzbudzić zaniepokojenie. Udowodnione zostało nawet, że nieprawidłowa masa ciała u dziecka w wieku 6 lat powoduje 25-procentowe prawdopodobieństwo wystąpienia u niego otyłości w wieku dojrzałym. Natomiast występowanie otyłości u dzieci w wieku 12 lat grozi aż 75-procentowym prawdopodobieństwem. Wniosek nasuwa się sam. Powinniśmy dbać o siebie już za dzieciaka.

Wiadomym jest również, że dzieciństwo to okres spożywania dużej ilości przetworzonego jedzenia, jednakże powinniśmy to robić z umiarem, żeby nie narazić się na powikłania, które towarzyszą nadmiernej masie ciała.

Jakie są więc konsekwencje otyłości? Spójrz na tabelę poniżej:

W tym miejscu należy zadać sobie pytanie, czy warto?…

Krystian Maruszczak

Student fizjoterapii, pasjonat zdrowego stylu życia.

Piśmiennictwo:

1. Sahoo K, Sahoo B, Choudhury AK, Sofi NY, Kumar R, Bhadoria AS. Otyłość dziecięca: przyczyny i konsekwencje. J Family Med Prim Care . 2015; 4 (2): 187-192.
2. Whitaker i wsp..Predicting obesity in young adulthood from childhood and parental obesity. N. Engl. J. Med. 1997;337:869–873.
3. Daniels SR, Arnett DK, Eckel RH, et al. Overweight in children and adolescents: pathophysiology, consequences, prevention, and treatment. Circulation. 2005;111(15):1999-2012.
4. Hruby A, Manson JE, Qi L, et al. Determinants and Consequences of Obesity. Am J Public Health. 2016;106(9):1656-1662.
5. Fruh SM. Obesity: Risk factors, complications, and strategies for sustainable long-term weight management. J Am Assoc Nurse Pract. 2017;29(S1):S3-S14.
6. https://www.totylkoteoria.pl/2020/03/otylosc-nadwaga-przyczyny.html